Böyrəküstü vəzi (adrenal vəzi), böyrəklərin yuxarı qütbündə yerləşən, daxili sekresiya vəzlərindən biri olub, endokrin sistemin vacib hissəsidir. Bu vəzlər bədən funksiyalarının tənzimlənməsində mühüm rol oynayan hormonların sintezini və ifrazını həyata keçirir.
Anatomik quruluşu
Böyrəküstü vəzi iki əsas hissədən ibarətdir:
Korteks (xarici təbəqə) – Üç zona (zona glomerulosa, zona fasciculata, zona reticularis) üzrə fərqlənir və steroid hormonların sintezindən məsuldur:
- Kortizol – Karbohidrat, lipid və protein mübadiləsini tənzimləyir, iltihab əleyhinə təsir göstərir.
- Aldosteron – Su-duz balansını və arterial təzyiqi tənzimləyir.
- Androgenlər (DHEA və DHEA-S) – Cinsi inkişaf və reproduktiv sistem funksiyalarına təsir edir.
Medulla (daxili təbəqə) – Simpatik sinir sistemi vasitəsilə idarə olunur və katexolamin hormonları ifraz edir:
- Adrenalin (epinefrin) – Ürək-damar və sinir sisteminin fəaliyyətini sürətləndirir, “mübarizə və ya qaç” reaksiyasını aktivləşdirir.
- Noradrenalin (norepinefrin) – Qan təzyiqinin və damar tonusunun tənzimlənməsində iştirak edir.
Böyrəküstü vəzinin funksiyaları
- Metabolizm tənzimlənməsi – Kortizol qlükoza səviyyəsini tənzimləyərək enerji balansını qoruyur.
- Su-duz mübadiləsinin idarə olunması – Aldosteron vasitəsilə natrium və kalium səviyyəsini tarazlaşdırır.
- Stres reaksiyası – Adrenalin və noradrenalin kəskin stress vəziyyətində orqanizmin adaptasiyasını təmin edir.
- İmmunitetin tənzimlənməsi – Kortizol iltihab reaksiyalarına nəzarət edir.
- Cinsi hormonların ifrazı – Androgenlər kişi və qadın reproduktiv sistemlərinin fəaliyyətinə təsir edir.
Böyrəküstü vəzi xəstəlikləri
Böyrəküstü vəzi funksiyalarının pozulması müxtəlif endokrin xəstəliklərə səbəb ola bilər:
- Kușinq sindromu – Həddindən artıq kortizol ifrazı nəticəsində piylənmə, hipertenziya və osteoporoz inkişaf edir.
- Addison xəstəliyi – Kortizol və aldosteron çatışmazlığı nəticəsində zəiflik, hipotenziya və elektrolit balans pozulması yaranır.
- Feoxromasitoma – Medulladan katexolaminlərin həddindən artıq ifrazı ilə müşayiət olunan yüksək təzyiq və taxikardiya sindromu.
- Hiperaldosteronizm – Aldosteronun həddindən artıq istehsalı nəticəsində natrium tutulması və arterial hipertenziya meydana çıxır.